Saturday 28 August 2010

Tempo Semanal Exclusif: KPI Deteta Virus Han Osan Povu TL

Deputadu Husu Apaga Naran Ministru Iha Relatoriu

Dili, Tempo Semanal

Iha loron 08 Agostu 2007 koandu Prezidente da Republika Dr. Jose Ramos Horta inagura Governu AMP no fo pose ba Kay Rala Xanana Gusmao, eis Prezidente iha Guvernu Fretilin nia tempu ne’e ba Primeiru Ministru AMP nian, Xefe Governu ne’e hasoru kedas problema menus ai-han.

Problema ida ne’e maske ladauk tama ba krize hamlaha, maibé sadik governu nia desizaun politika. Tanba ne’e, governu atravesa husi Xefe Governu foti desizaun alternativas hodi asina kontratu ho kompania lubuk ida iha Dili hodi fornese fos ba Estadu Timor-Leste.

Maibé  formatu no aktus asina kontratu mak sai komplikadu tanba iha kontratu balu asina antes orsamentu rektifikativu aprova husi Parlamentu Nasional. Pior liutan, kompania hirak ne’ebé asina ona kontratu fornesimentu fos ba Estadu Timor-Leste, hahu halo violasaun ba leis aprovizionamentu nian ne’ebé sita iha surat kontratus no halo traisaun ba komfiansa Primeiru Ministru nian ne’ebé mak konsidera emprezariu sira hanesan parseirus dezemvolvimentu.

Inisialmente, Xefe Governu la gava hahalok kontra Lei maibé hahalok hanesan ne’e bele tau iha kauza Primeiru Ministru ninia kredibilidade tanba, kompania hirak ne’ebé uluk asina kontratu ho Primeiru Ministru, sira la selu taxa too agora, no iha indikasaun manipulasaun ba presu fos ne’ebé mak ninia konsekuensia afeta orsamentu povu nian, hateten iha relatoriu Komisaun Parlamentar Inkeritu (KPI) ho mahar pajina 50.

KPI konsege hetan rezumu informasaun konaba osan ne’ebé estadu Timor-Leste gasta ba fornesementu fos ba Estadu Timor-Leste, desde periodu orsamentu tranzitoriu 2007 too 17 Setembru 2009, ho total osan US$89,701, 783 milioens, hodi fornese fos ho total 155,150 toneladas.

            KPI halo nia rezumu katak, iha tinan orsamental ba periodu tranzitoriu Junho-Dezembru 2007, governu gasta osan povu nian hamutuk US$6,018,746 milioens hodi sosa fos hamutuk 13,225 toneladas.

            KPI forma nia opiniaun katak, desde tinan 2008-2009, governu gasta osan hamutuk US$83,783,032 hodi sosa fos 141,925 toneladas. Tuir dadus husi governu, too ohin loron 10 Dezembru 2009, stock fos governu nian hamutuk 26,100,225 toneladas iha armazens estadu nian no armazens privadu ne’ebé iha governu nia kontrola.

            KPI hetan informasaun katak, desde governu halo intervensaun hodi fa’an fos ba povu Timor-Leste, tuir governu nia estimativa ba tinan 2008, retornu osan husi fa’an fos hamutuk US$18,038.000 no ba tinan 2009 hamutuk US$25,000.000, maibé iha inisiu Dezembru 2009 durante diskusaun aprezentasaun proposta Orsamentu Jeral Estadu 2010  husi Governu, retornu husi intervensaun ba merkadu ne’ebé governu aprezenta ba Parlamentu Nasional, hamutuk US$21,500.000 iha tinan 2009.

            KPI iha nia inkeritu la konsege estabele nia opiniaun konaba fos ne’ebé lakon inkluindu fos 4000 sakas ne’ebé tuir sasin husi Ministeriu Turizmu, Komersiu no Industria haklaken katak sei iha hela prosesu investigasaun Polisia Nasional Timor-Leste, hateten iha relatoriu KPI ne’e.

            Iha relatoriu KPI nian, deputadus hirak ne’ebé la asina maka, Carmelita Caetano Moniz, Hermes da Rosa Correia Barros ne’ebé hatoo nia razaun katak “keta hakerek Ministru nia fen sosa foos. Loloos hakerek Sra Ketling no deputadu nain rua seluk maka, Dominggos da Costa no Teresa Maria de Carvalho.

            Relatoriu ho numeru: 24/CPI.II/XII/2009 ho data 9 de Marsu de 2009 ne’e asinadu husi Prezidente KPI Arsenio Paixao Bano ho deputadus sira seluk hanesan; Cornelio da Conceicao Gama, Jose Tixeira, Jacob Xavier, Aicha B. Umar Bassarewan, DOminggos Mesquita no Duarte Nunes.

Iha relatoriu KPI nian sita katak, kontratu ne’ebé governu halo ho Kompania United Food Lda, KPI konklui katak, kontratu ne’ebé asina ho Sr. Joao Goncalves, Ministru Dezenvolvimentu nia kaben ne’ebé kaer knar nudar Diretora no Sosio ba Kompania Uniter Food, Lda, iha capital 50%  iha kompania nia laran, viola artigu 30  Lei Parlamentu Nasional numeru 7/2007.

            Liutan, hateten iha dokumentus KPI nian katak, KPI halo apresiasaun ba dokumentus informasaun ne’ebé governu fornese konaba kontratus ne’ebé governu halo ho Kompania hodi fornese fos ba Estadu Timor-Leste, iha tinan Orsamental 2007, Periodu Tranzitoriu Julho-Dezembru governu gasta osan hamutuk US$6,018,746 atu sosa fos hamutuk 13,225 toneladas hodi asina kontratus ho kompania hanesan Star King Lda, KPI konsege hetan deit informasaun konaba pagamentu ho total osan kontratu US$1,464,075 ba total fos hamutuk 3,615 toneladas ho folin US$400 kada toneladas.

            Pagamentu ne’e governu halo iha loron 17/03/2008 no Abril 21/04/2008, maybe KPI la hetan dokumentus kontratu no informasaun detailada konaba kontratu ne’ebé governu halo ho kompania Star King atu justifika informasaun ne’ebé mai husi Tezouru Estadu.

            Informasaun la sufisienta ne’e defikulta KPI halo konkluzaun ba obrigasaun no direitu tuir lei no mos kondisoens ne’ebé estabele iha kontratu, liu-liu obrigasaun atu kumpri prazu kontratu  no obgrigasaun atu selu taxa ba Estadu Timor-Leste.

            Maske nune’e, KPI konsege hetan informasaun jeral konaba pagamentu ne’ebé governu halo ho kompania People Food  ho total osan US$1,600.000 ho folin US$400 kada toneladas. Pagamentu ne’e governu halo iha loron 27/01/2008 no 27/05/2008 ba total fos hamutuk 4,000 toneladas.

            Maibé, KPI la konsege hetan informasaun seluk hodi forma nia opiniaun konaba oinsa governu halo kontratu sira ne’e ho kompania  People Food, hodi nune’e KPI labele  justifika informasaun husi Tezouru Estadu.

            Alende ne’e, KPI mos hetan deit informasaun jeral konaba pagamentu ne’ebé governu halo ba Kompania Oriental Food ho total osan US$1,116.000 hodi sosa fos 2,790 toneladas ho folin US$400 kada toneladas.

            Pagamentu ne’e governu halo iha loron 01/02/2008, maibé KPI la hetan informasaun seluk hodi analiza pagamentu ida ne’e, nune’e KPI labele justifika informasaun husi Tezouru Estadu.

            KPI hetan informasaun konaba pagamentu ne’ebé governu halo ho kompania Nabilan Food ho total osan US$1,131.000 miliaun atu sosa fos hamutuk 2,820 toneladas, ho folin US$400 kada tonelada. Pagamentu halo iha loron 25/01/2008 no 12/02/2008. Maibé KPI mos la hetan informasaun seluk hodi justifika pagamentu no kontratu ne’ebé governu halo ho Nabilan Food, hodi nune’e KPI labele justifika informasaun husi Tezouru Estadu.

            KPI mos hetan informasaun no dokumentus balu ne’ebé fornese husi governu konaba fos ne’ebé mak governu liu husi Ministeriu Solidariedade Sosial halo ho kompania Maubara Fitun Lda ho total osan US$899,360 atu sosa fos 1,168 toneladas ho folin kata tonelada US$770. KPI mos simu dokumentus balu husi governu hanesan, Payment Request, Receiving and Inspection Report, Purchase Order no informasaun seluktan.   

            Alende ne’e, KPI mos hetan informasaun balu husi governu konaba kontratu ne’ebé governu halo ho kompania Timor Food atu sosa fos hamutuk 2500 toneladas ho folin US$350 kada tonelada ho total osan US$874,398.

            Husi parte seluk, KPI halo apresiasaun ba dokumentus kontratu publiku ne’ebé governu halo ho Kompania Tres Amigos, molok Parlamentu Nasional aprova Orsamentu Jeral Estadu Rektifikativu 2008.

            Dokumentus kontratus ne’ebé hetan, KPI haree katak molok Parlamentu Nasional aprova            Orsamentu Jeral Estadu Rektifikativu 2008, governu halo tiha ona kontratu ho kompania Tres Amigos ho total osan US$14,400.000, maske Orsamentu Jeral Estadu Rektifikativu ne’ebé Parlamentu Nasional aprova, governu iha deit verba US$4,080.000 hodi sosa fos, liu husi Fundu Seguransa Alimentar, Ministeriu Turizmu, Komersiu no Industria. 

            Iha KPI nia relatoriu ne’ebé sita iha pajina sanulu resin ida pontu b nian esplika katak, KPI hetan kopia emenda kontratu entre Governu ho kompania Tres Amigos iha ho data 25/052008, ne’ebé mak iha kontratu inisial nia valor US$4,080.000 atu sosa fos 8,000 toneladas ho folin US$510 kada tonelada, maibé hafoin emenda tiha kontratu, nia valor sa’e ba US$14,400.000 atu sosa fos hamutuk 16,000 toneladas ho folin US$900 kada tonelada.     

            KPI mos hakerek iha ninia relatoriu katak, kontratus ne’ebé mak governu halo iha loron 22/ 10/2008 la aplika normas no prosedimentus jerais ne’ebé regula iha Dekretu Lei, Regime Juridiku do Aprovizionamentu 10/2005, Dekretu Lei 11/2005, konaba Infraksoens Administrativas do Regime Juridiku do Aprovizionamentu e do Regime Juridikus das Kontratus Publikus no prosedimentu seluk ne’ebé vigora iha Estadu Timor-Leste, inkluindu Lei Parlamentu Nasional no 7/2007 de 25 Julho, konaba Estatutu dos Orgaun de Soberania.

            Entertantu ba kontratu ne’ebé governu halo ho Kompania United Food Lda, KPI konklui katak, kontratu ne’ebé asina ho Sr. Joao Goncalves, Ministru Dezenvolvimentu nia kaben ne’ebé kaer knar nudar Diretora no Sosio ba Kompania Uniter Food, Lda, iha capital 50%  iha kompania nia laran, viola artigu 30  Lei Parlamentu Nasional numeru 7/2007.

            KPI mos konklui katak kompania United Food, Lda viola Dekretu Lei de Regime Juridiku dus Kontratsoens Publikus no 11/2005 kapitulu IV, artigu 32, das Garantias Kontratuais no viola termu General Conditions of Contract for Supply of Goods & Related Services pontu 21 konaba Taxes no Charges ne’ebé iha 21.1 hateten katak, The Supplier Shall be Entirely responsible for all taxes and charges lived by the State and duly constuted authorities. Kompania United Food too loron ida ne’e seidauk selu taxa ba Estadu Timor-Leste hodi kumpri prosedimentus ne’ebé temi iha leten.

            Alende ne’e, kontratu fornesementu fos ne’ebé governu halo ho kompania Belun Feto, Atramor Success Supply, Star King Unip, Lda no Maubara Fitun Unip Lda, ne’ebé kada kompania hetan kontratu ho valor osan US$3,842.50 atu sosa fos 7,250 toneladas, ho presu fos US$530 kada tonelada, viola Dekretu Lei de Regime Juridiku dos Kontratus Publikus 11/2005 kapitulu IV, artigu 32 das Garantias Kontratuais no viola termu General  Conditions of Contract for Supply of Goods & Related Services pontu 21 konaba Taxes no Charges ne’ebé iha 21.1 hateten katak, The Supplier Shall be Entirely responsible for all taxes and charges lived by the State and duly constuted authorities, tanba too ohin loron kompania Belun Feto, Atramor Success Supply, Star King Unip, Lda no Maubara Fitun Unip Lda seidauk selu taxa ba Estadu Timor-Leste.

            Konaba kontratu ne’ebé governu halo ho kompania Serba Jaya Makmur, asina husi Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmao ho Sudarmadi Direktor PT Serba Jaya Makmur iha loron 22/10/2008, ho total osan US$1,615.000 atu sosa fos 1,900 toneladas ho folin US$850 kada tonelada.

            Iha kontratu ida ne’e, KPI konklui katak governu halo kontratu la aplika Dekretu Governu konaba Regime Juridiku ba Aprovizionamentu numeru 10/2005, hodi halo kontratu ba PT Serba Jaya Makmur, ne’ebé mak iha loron hanesan governu mos halo kontratu ho kompania 6 seluk ho folin fos US$530 kada tonelada, maibé kompania Serba Jaya Makmur hetan kontratu ho folin fos US$850 kada tonelada.

            Iha kestaun ida ne’e, KPI  konklui katak, kontratu ikus ne’ebé halo ho PT Sumber Jaya Makmur ho total osan US$1,615.000 atu sosa fos 1,900 toneladas ho folin fos US$850 kada tonelada, halo Estadu Timor-Leste lakon osan hamutuk US$608,000.

            KPI rekoinese importansia husi aktus governu nian atu asegura fos ba Estadu Timor-Leste iha tempu ne’ebé povu Timor-Leste presiza duni fos. Nune’e, KPI hatoo ninia rekomendasoens katak,


• Halo investigasaun no auditoria ba kontratus ne’ebé governu halo iha Orsamentu Jeral Estadu ba Periodu Tranzitoriu 2007, ho kompanias, Start King Lda, People Food, Oriental Food no Nabilan Food.
• KPI halo investigasaun no auditoria hodi hatene responsabilidade ba aumentu pagamentu ba kontratu ne’ebé mak governu halo ho Orsamentu Jeral Estadu nian, liu husi Orsamentu Ministeriu Solidariedade Sosial ba kompania Maubara Fitun Lda ho total osan US$899,360 atu sosa fos 1,168 toneladas ho folin fos US$770 kada tonelada.
• KPI rekomenda atu halo auditoria ba Pagamentu kontratu ne’ebé governu halo liu husi Orsamentu Ministeriu Solidariedade Sosial, ba kompania Timor Food atu sosa fos hamutuk 2,500 toneladas ho folin fos US$350 kada tonelada ho total osan US$874,398, ne’ebé mak Commercial Invoice husi Timor Food asina iha 28/04/2008, husu governu halo pagamentu ba fos 2,082 toneladas deit ho folin fos US$419,98 kada tonelada ne’ebé ho total osan US$874,398.36.
• KPI rekomenda ba auditoria atu hatene razaun principal ba diferensa folin fos ne’ebé governu halo ho folin US$350 kada tonelada ba kompania Oriental Food ne’ebé hetan kontratu ho valor osan US$899,360, folin ne’ebé governu halo ho US$770 kada tonelada ba kompania Timor Food.
• Ba kontratu ne’ebé governu halo ho kompania Tres Amigos molok Parlamentu Nasional aprova Orsamentu Jeral Estadu Rektifikativu 2008, KPI rekomenda ba Orsaun Estadu kompotente ba Justisa atu halo investigasaun hodi determina legalidade no responsabilidade ba emenda kontratu ne’ebé governu halo ho Tres Amigos, iha fulan Maiu 2008 ho montante inisial US$4,080.000 no montante hafoin halo emenda sa’e ba total osan US$14,400.000 ne’ebé la eziste  iha Orsamentu Jeral Estadu 2008.
• Iha numeru hitu rekomendasaun KPI nian hateten mos ba Orgaun Estadu ba Justisa atu halo investigasaun ba kontratu ne’ebé governu halo ho kompania Timor Food hodi determina legalidade no responsabilidade ba akordu ne’ebé asina husi James Jong Fu Kong, Direktor Timor Food, Epifanio da Sila da Costa Faculto, Diretor Diresaun Nasional du Komersiu Turizmu, Komersiu no Industria iha loron 14/05/2008 hodi komete tusan ho osan povu nian ho valor US$5,100.000 hodi sosa fos ho folin US$1,000 kada tonelada.
• KPI husu mos ba Orgaun Kompotente ba Justisa atu halo investigasaun hodi determina legalidade no responsabilidade ba pedidu izensaun taxa ba kompania exportadora Kien Giang ne’ebé governu halo iha loron 18/08/2008 molok kontratu asina ho kompania Serba Jaya Makmur iha loron 29/08/2008.
• Ba kontratu ne’ebé governu asina ho kompania  United Food, KPI haree kontratu ne’e indika konflitu de interese tanba involve Sra Fon Ha Thcong, Diretora United Food ne’ebé hanesan Sr Joao Goncalves, Ministru Dezenvolvimentu nia kaben. KPI rekomenda ba orgaun kompotente ba justisa atu investiga hodi determina responsabilidade ba kumprimentu Lei Parlamentu Nasional numeru 7/2008 konaba Estatutu dus Titulares dus Orgauns de Soberania artigu 3.1,2.
• KPI rekomenda ba orgaun kompotente ba justisa atu halo investigasaun ba kompania Juxibel Lda, Veterans General Store, Ran Aitana II, Lunarsol Unip Lda, Taco Tolu Holding no Monte Viado hodi determina montante obrigasaun selu taxa ba Estadu Timor-Leste.
• KPI rekomenda mos ba Orgaun kompotente ba Justisa atu halo investigasaun ba kompania Prima Food hodi klarifika violasaun ba Lei Parlementu numeru 7/2007 konaba Estatutu dus Orgauns de Soberania ho involvimentu Sra Herguilina F Alves, oan husi Sra Maria Domingas Fernandes Alves, Ministra Solidariedade Sosial ne’ebé ho sosiu 11,18%.
• Rekomendasaun ikus, KPI rekomenda ba orgaun kompotente ba justisa atu halo investigasaun ba kompania Hercio International Lda  hodi hatene loloos venda ne’ebé kompania ne’e halo iha loron 20/06/2009 ba kompania Olifante ho total fos 777 toneladas no valor osan US$2,999,145, laos fos ne’ebé kompania Hercio International fornese ona ba Estadu Timor-Leste.
• Iha numeru sanulu resin ne’en relatoriu KPI nian hateten mos katak, KPI rekomenda atu halo investigasaun klean no auditoria hodi hatene loloos fos hira governu fa’an no lakon hodi hetan osan tuir estimative US$21,500.000 iha tinan 2009. (ts)

No comments: