Monday 4 May 2009

Tempo Semanal Edisaun 137

ONU Nia Oan Halerik Husu Tulun Iha TL

Hafoin de Setembru metan 99 mosu ONU haruka forsa da paz no polisia Civil wain mai ajuda harii dame no paz iha nasaun ne'e. CivPol ajuda foo treina ba PNTL no ajuda tau matan ba lei ho orden. Maibé membru staf UNTAET nian balun moos kuda hela polémika ba Timor oan balun ninia kakutak. Lígia Maria Lilly Cruz Nheu / Lilly, 31, agora sai padese tan ba Membru Civpol ida ne'ebé estasiona iha Oekusi nia hahalok.

Nia hasoru malu ho ninia doben iha tinan 8 kotuk wainhira Goran Susnja hala'o hela misaun paz ONU hanesan Civpol iha Oekusi. Tuir letratu memória domin misaun paz nian entre Lilly ho goran hatudu hakmatek mak destamuni husi rai enklave Oekusi.

Adão ho Eva nia bein oan rua ne'e hahú kuinese malu iha Outubru 2001 no legaliza tuir fiar igreja katólika nian iha Oekusi, loron 14/06/2002. " Ami kaben iha igreja katólika depois ha'u ba moris ho nia iha Bosnia durante fulan neen. Durante moris iha Bosnia família Goran ninia familia hare ha'u ho di'ak tebe-tebes," relembra Lilly.

Kazamentu ne'e "destamuni husi parente ho familias no "Fernando Souto" husi Portugál ne'ebé mós hanesan CivPol," hakerek iha surat ne'ebé Lilly haruka ba Sr. Hasegawa no reprezentante UNIFEM nian iha tinan 2006. "Ha'u hetan problema ida, nune'e, ha'u hato'o keixa ba ONU relasiona ho ha'u nia kaben," dehan Lilly

"Ha'u hatama ona keixa ne'e ba ONU dezde 2006, maibé la iha resposta. Depois ha'u ba hikas tan dala ida iha 2008, Dezembru maibé la iha nafatin resposta."

Intensaun surat ne'ebá nia husu ajuda husi reprezentante aas liu ONU nian iha TL hodi luta ba ninia direitu. "Ha'u iha direitu atu hetan alimaun no apoiu ba ha'u nia oan mane. Daudaun ne'e ha'u hanesan inan mesak ba ha'u nia oan no ne'e difisil ba ha'u atu hakiak ha'u nia oan mesa-mesak. Ha'u hakarak ninia aman atu responsabiliza. Karik ne'e presiza ha'u sei lori nia ba tribunál," dehan iha pontu uluk liu surat ne'e.

"Ha'u keixa kazu ne'e ba Organizasaun Nasoins Unidas relasiona ba ha'u nia kaben ne'ebé iha 2001 nia servisu hanesan Polisia ONU," dehan Lilly.

Falta loron sanulu resin rua ba primeira aniversáriu restaurasaun Independénsia TL domin misaun dame ONU nian ne'e mós foo oan mane ida ne'ebé hanaran Marco Nheu. Dezde loron 08/05/03 ate agora Marco seidauk rona ninia aman nia lian dala ida mós, tan ne'e nia loro-loron iha uma sempre husu ninia aman. "Ha'u nia aman iha ne'ebé," Marco husu ba ninia mama. Ho dada iis naruk Llily hataan, "O nia aman iha Bosnia."

Hafoin fulan ruma horik iha ninia kaben ninia rai Lilly mós fila hikas ba ninia rain Oekusi hodi trata dokumentu s balun inklui partu nia oan. "Depois ha'u fila fali mai Timor Leste atu trata dokumentu s balun no hodi partu ha'u nia oan. Hafoin de ha'u nia oan mane moris halo fulan lima ha'u hakarak atu fila ba Bosnia maibé nia la autoriza ona ha'u atu fila ba nia."

Hafoin fila husi Timor Leste Goran hetan tan fali oportunidade sai hanesan membru staf ONU iha Libéria. Nune'e Lilly mós foo hanoin ba ONU katak nia lakohi atu, "Goran" sei foo isin rua ba feto lokál sira iha misaun UN nian seluk, depois la responsabiliza hodi halai sees tiha."

"Ne'e susar tebes ba ha'u atu sai hanesan inan ida mesak de'it. Agora la kleur tan ha'u nia oan mane sei ba eskola no ha'u la iha kbiit hotu-hotu atu hatama nia ba eskola tan ba ha'u la iha buat ruma. Nune'e duni ha'u sei la haruka nia ba eskola maiske ne'e ba ninia futuru. Nune'e duni ha'u husu ba ONU atu responsabiliza. Nune'e ha'u nia oan bele ba eskola," dale Lilly.

Lilly ho nia oan mai husi Oekusi, hela besik Obrigado Barrak, nune'e sira rua sulan an iha uma ki'ik ida iha Dili. Nia hatais faru mean fuuk sasin ba kotuk hodi lori motór tula ninia oan Marco husi Kotuk ba diresaun Unmit Kaikoli iha loron uluk liu fulan Maiu ninian. Lilly halo funsaun rua hanesan inan mós hanesan aman hodi hanaruk netik sira nia moris.

Nia foo razaun hodi hili dalan husu ONU atu responsabiliza ba ninia emar nia atitude, " tan ha'u kaben ho staf UN nian no durante tinan lima ka neen nia laran mak nia hanesan staf ONU hodi servisu ba ONU."

Iha semana kotuk Lilly ba hikas ONU parte Direitu s Umana ninian hodi ko'alia ho ema balun iha ne'ebá kona ba ninia oan nia direitu. Dala ida ne'e Lilly hakarak husu ONU maka responsabiliza, tan ba nia hein to'o tinan tolu ona maibé ONU nunka foo resposta ba ninia kazu.

"Ha'u ba hikas fali UNMIT hatama keixa ida no ha'u ba iha gabinete Sr. Atul Khare, SRSG, hodi hatama keixa ne'e maibé to'o ohin loron la iha rezultadu. Agora Ha'u hakarak ONU atu responsabiliza ba apoiu ha'u nia oan."

"Ha'u iha problema tan ne'e maka, ha'u hato'o keixa ba UN kona ba ha'u nia kaben."

Nia husu organizasaun lori domin no hakmatek ba Mundu ne'e atu, "apoiu finanseiru hodi tulun ha'u nia oan."

Bainhira Jornál ne'e husu karik nia fiar katak Goran sei fila hikas mai hodi hare nia ho ninia oan? Lilly hatudu ninia duvida. "Tan ba ne'e mak ha'u ba UN. UN mak tenke responsabiliza tan ba ha'u kaben ho nia iha bandeira ONU nia mahon no iha tinan tolu kotuk nia sei servisu nafatin ba ONU, nune'e ha'u nafatin husu ONU ninia responsabilidade ba ha'u nia ona."

Marco boot daudaun no nia aas tebes kompara ho labarik iha ninia idade. "Ha'u presiza suporta Finanseiru hodi hakiak Marco to'o boot. Onestamente ha'u inan mesak de'it sei labele buka hetan osan hodi ajuda hakiak ha'u nia oan. Tan se kuandu ha'u tenta kontaktu ba ninia aman, ninia aman sei labele ajuda purke nia nunka haruka mai ha'u kuaze sentavu ruma iha tinan nein ne'e nia laran. Se ha'u maka obriga nia agora saa loos maka nia atu haruka lerek mai ha'u. Nune'e duni maka ha'u lori kazu ne'e ba UN."

"Semana ruma kotuk ha'u ba hikas ONU atu hasoru malu ho Sr. Atul Khare maibé ninia staf ida maka simu ha'u hodi lori fali ba divizaun dixiplinas ninian to'o agora la iha rezultadu nafatin."

"Ho kolega balun ninia konsellu ha'u mós ba hato'o ona informasaun ba parte Direitu s Ema Nian iha UNMIT. Ha'u hasoru Sr. Lui no husik hela ha'u nia oan nia dokumentu moris nian ba nia no agora sei iha prosesu nia laran."

Bainhira Jornál ne'e tenta hetan klarifikasaun ho Reprezentante Espesiál Sekretáriu Jerál Onu nian iha Timor Leste maibé dehan la iha tempu no destamuni ne'ebé daudaun ne'e haknaar an iha UNPOL tan iha 2001 hanesan Civ Pol iha Oekusi maibé la konsege tan tenke hetan autorizasaun husi parte relasaun publika UNMIT iha kaikoli. Tuir porta Voz UN nian G. Kakuk iha nia knaar fatin kaikoli hateten UNMIT hatene kona ba kazu refere maibé nia lakohi atu komenta. "Loos, ami hatene kazu ne'e maibé ha'u seidauk prontu atu ko'alia kona ba kazu espesífiku ka isu ruma tan ba karik iha posibilidade mosu implikasaun ba prosesu legál no kazu ne'e sei iha prosesu nia laran," G. Kakuk ko'alia ho oin hirus.

Bainhira Jornál ne'e tenta husu klarifikasaun kona ba Lilly ho ninia oan halerik husu apoiu husi ONU porta Voz ne'e ko'a pergunta Tempo Semanal hodi hatudu ninia oin hanesan ladún kompriende pergunta. Bainhira Jornál ne'e esplika katak Lilly tenta husu apoiu husi ONU nian mas Kakuk aumenta nia lian tone sa'e liu tan. "Ha'u dehan tiha ona ba o katak ha'u lakohi ko'alia kona ba kazu partikulár ida. Se o interese atu hatene kona ba polítika jerál ONU nian relasiona ho relasaun sexual entre membru staf ho feto lokál sira ha'u bele foo hatene Lina politik jerál maibé ha'u la kohi atu ko'alia e partikulár kona ba kazu ida ne'e ka kazu partikulár sira seluk."

"Ba dahuluk relasaun sexual pesoál UNMIT ho lokál sira la bandu,maibé fortemente diskoraja."

"Maibé exploitasaun ho abuzu sexual ne'ebé komete husi membru staf UNMIT ne'e proibidu."

"Nasoins Unidas adopta ona polítika zero toleránsia nune'e sei iha asaun dixiplinár síriu wainhira kazu sira hanesan ne'e mosu."

"Iha kazu sira ne'ebé envolve membru staf ONU no reklamasaun ba paternidade ne'e la asosiadu ho alegasaun exploitasaun no abuzu sexual tenke rezolve tuir lejizlasaun apropriadu ONU nian ou instrusaun administrasaun apropriadu ONU ne'ebé ami iha Ne'e maka polítika jerál ne'ebá ami iha."

Maske Porta Voz ONU nian lakohi ko'alia kona ba kazu espesífiku maibé kazu domin barak maka mosu iha misaun dame Timor Leste. No Lilly dehan katak tan ba hein durante tinan tolu ona la iha rezultadu nune'e duni nia hili denúnsia ba Públiku.

Tuir Staf membru UNMIT ida hateten katak iha kazu relasaun feto lokál ho membru staf ONU barak maka mosu maibé presiza investiga halo didi'ak.

Maria Manuela Leon eis diretora Fokupers hateten katak iha momentu ruma liu ba sira ba foti duni iha New yorke kona ba kazu lala'ok membru staf ONU nian iha Timor leste. "Ha'u hanoin ONU sira iha responsabilidade tenke foo kompensasaun ba labarik sira ne'e."

Nia hato'o ninia laran susar tan ba iha momentu sira ajuda foti kazu refere feto Timor oan balun ba foo apoiu dadus maibé agora se iha ona kazu hanesan ne'e no iha feto ona feto ruma barani, "ha'u hanoin ida ne'e importante atu organizasaun rede feto ninia foo tulun hodi ezije sira nia direitu. Maria hatudu ninia laran susar ba Nasoins Unidas ninia atitude la klaru ba kazu sira hanesan ne'e. Nia foo lembra katak iha momentu ida kuandu ba ko'alia ho ONU sira sira kestiona fali katak tan ba saa maka kestiona oan husi membru staf husi nasaun seluk nusa la'ós husi Portuges sira nia oan ne'ebé barak moos iha Timor Leste. "UN sira nunka interese ba buat ne'e."

Maria promete katak sei tenta apoiu hodi foti kestaun ne'e ho ninia belun sira husi rede feto.

1 comment:

Anonymous said...

Hi Tempo Semanal,

Iha opportunidade ida nee hau mos senti orgulho uituan kona estudante sira nebe mak agora estuda iha Cuba, tamba tuir informasaun katak iha fulan barak ona mak sira sidauk simu osan, hau lahatene oinsa governo ida nee ninia politica ba estudante sira iha neba. adeus