Tuesday 10 February 2009

Tempo Semanal Edisaun 124

Horta Sisi Tusan Atu Hetan Justisa ba Atentadu 11 Fevereiru

Dili, Tempo Semanal

Krize politika militar iha tinan 2006 hanesan konsekuensia husi frakeza institusional nomos kontribuisaun lisaun at husi lider nasional Timor Leste nian sira, tanba lider ida-idak defende ninia prinsipiu hodi lakohi tur hamutuk rezolve problema, maibe hakarak
ketak-ketak hodi insulta malu ideias. "ami lideransa tuan sira, sr. Xanana, Francisco Xavier, Horta, Lu-Olo, ami mak sai autor ba krize nee tanba ami lakohi tur hamutuk rezolve problema. Ami ida-idak defende ami nia an duke defende povu nia moris hakmatek", dehan Dr. Mari Alkatiri ba jornal nee iha ninia rezidensia Palapaco Dili fulan hirak liuba. Krize politika nee nakfera wainhira petisionarius 650 hamutuk ho sira nia simpatizantes sira halo manifestasaun boot iha fulan Marsu 2006, nebe sai hanesan asaun protesta ba saida mak sira dehan "diskriminasaun iha instituisaun Falintil-FDTL".Iha tempu neba, laiha lideransa ida mak hatudu sira nia inus no tilun ba petisionariu sira, anunser Primeiru Ministru Dr. Jose Ramos Horta (atual PR), mak halo esforsu ba hasoru petisionarius sira, maibe nufin Horta rasik mak sai alvu ba politika hirak nee hotu. Maske nunee, Horta nia desizaun kapturasaun ho forsa ba grupu Major Alfredo Reinado iha Distritu Manufahi Sub Distritu Same, sai hanesan kestaun seriu nebe too agora laiha ema ida atu temi i lori prosesu nee ba tribunal hodi husu tuir se tenki responsabiliza ba Alfredo ninia elementus nain 3 nebe mate momentu forsa estabilizasaun kontijente Australia ba halo atakes ba Alfredo ho nia grupu iha postu antigu Same vila.

"ami nia alin sira bele mate no ohin ita asiste seremonia fulneravel ba sira nia mate, maibe ami hein saida maka estadu Timor Leste atu halo ba sira tanba sira laos mate hodi sira nia hakarak maibe tanba nai ulun sira mak hakarak atu sira mate duni. Tanba nee, mesmu ohin ita hakoi ona sira, maibe ami familia matebian hakarak haree prosesu justisa nee sei iha ka lae. Ami lakohi justisa ba ema boot deit maibe ba ema kiik hanesan ami justisa hanesan parede ida hodi hanehan ami", dehan familia matebian nain rua Major Alfredo nia elementus nebe hakoi iha semiteriu Kakaulidun.

Los duni, oras nee se mak berani foti kestaun ba elementus nain rua nee nia mate no se mak berani foti kestaun hodi kestiona Major Alfredo nia mate, laiha ema ida. Prokurador Geral nebe simu mandatu atu halo investigasaun ba kazu 11 Fevereiru nee rasik, too agora taka ibun ba
buat hotu. Kazu Alfredo nia mate nee hanesan fali animal fuik ida mate iha estada ninin nebe ema la kestiona, maibe Horta nia kanek ho Xanana ninia vida ameasa, nee hetan kritikas makaas husi parte hotu hodu bou sala ba Alfredo, Salsinha, Susar no Marcelino Caetano.

Emprinsipiu, elementus nain 4 nee mak tenki sai testamunha primeiru ba kazu 11 Fevereiru, maibe atu hetan justisa ba akontesementu 11 Fevereiru, mais ou menus autor sira seluk hanesan Rogerio Lobato, tenki kumpri sentensa tuir tempu nebe tribunal deside ona. "ita laos fo fali indultu ba ema nebe hakarak oho povu. Sem, ita rekoinese nia tanba iha nia familia, uniku nia mak moris, restu mate tanba funu no ikus liu maka nain 6 nebe mate tanba ema sunu ho uma dala ida. Maibe ita labele uza ida nee hanesan razaun ida atu fo indultu ba Rogerio, tanba wainhira nia hetan indultu maka Prezidente Horta halo traisaun ba nia an rasik", dehan Dom Basilio do Nasiomentu ba jornal nee iha Dioseze Baucau fulan hirak liuba.

Oras nee, Rogerio laos oan laran taridu ba ninia saude maibe nia pasiar hela iha Bali ho ninia familia, maibe Salsinha, Susar ho Marcelino, nebe laiha direitu ba indultu nee tanba sira involve iha atentadu 11 Fevereiru.

Prezidenti Ramos Horta rasik foin lalais nee husu ba rebeldes atentadu 11 Fevereiru hanesan Salsinha, Susar ho Marcelino Caetano atu labele haksumik an husi justisa, maibe tenki hatudu an. Liliu ba autor ne'ebe iha tinan kotuk tiru hakanek Prezidenti iha ninia residensia Metiaut besik raihenek mutin. Aleinde ne'e tiru mos Primeru Ministru Xanana Gusmao iha Dare, relasiona ho kazu ne'ebe halo nakdoko Nasaun Timor Leste no konsege halo populasaun sira sai paniku. Gastao Salsinha, Susar ho Marcelino Caetano sai elementus Alfredo nian nebe oras nee Prezidente Horta tau matan hela ba sira tanba Horta espera sira nain tolu bele disponivel atu hatudu an ba Horta katak se los mak tiru Horta.

"elementus Alfredo Reinado Cs nian nebe iha 11 Fevereiru halo ataka ba Komfoi PM Xanana iha Dare no tiru kanek PR Horta iha area branka, nee hanesan tusan ida nebe Alfredo Cs husik hela ba Salsinha, Susar ho elementus sira seluk atu responsabiliza. Tanba, PR Horta bele sisi ba
elementus Alfredo nian sira atu hatudu lia lia loos konaba se mak tiru PM Xanana no se mak tiru nia (Horta). Se ita berani impresta ema nia sasan, ita mos tenki berani atu seluk tusan, laos ita berani impresta depois ita halai husi responsabilidade hodi bou tusan ba ema seluk.
Signifika katak, se deit mak berani tiru PM Xanana ho PR Horta, nia tenki berani mos hateten sai katak ni mak tiru, laos berani tiru maibe tauk atu rekoinese nia an, ida nee la gentelment", dehan membrus petisionarius ida iha akantonamentu Aitarak laran fulan hirak liuba.

Atu problema nee labele tarde no sai kulafur hela iha Prokurador Geral ninia gabeta, Prezidente Horta halao enkontru ho Salsinha, Susar, Marcelino nomos Pokurador Geral da Republika (PGR) Longuinhos Monteiro no Adjuntu PGR Ivo Valente iha fatin servisu PGR Caicoli-Dili, iha enkontru ne'e Prezidenti husu ba rebeldes nain tolu ne'e atu kualia los se mak tiru Prezidenti hodi hakanek nia an maibe laos atu fó indultu.

Iha enkontru ne'ebe refere Prezidenti ho nia asesor halao servisu hamutuk ho PGR konaba atake ne'ebe halo eis Tanente Gastao Salsinha, Amaro da Costa "Susar" no Marcelo Caitano, iha oportunidade ne'e Prezidenti apela ba sira atu hatudu an se mak tiru nia iha momentu neba," lae ne'e hau la hatene lian bis-bisu ne'e mai husi ne'ebe tanba hau mesak iha enkontru ho sira nain tolu, Salsinha, Susar no Marcelo Caitano.

Hau kualia mes-mesak ho sira atu apelu dala ida tan ba sira, favor ema ne'ebe hamri'ik iha hau nia odamatan iha 11/2/2008 tiru hau hatudu an hakat ba oin hateten hau mak halao, se lae sira hot-hotu sei hetan todan," Prezidenti hasara lia hirak ne'e iha Hotel Timor wainhira
partisipa lansamentu Direitu Feto.

Horta realsa liu tan katak, se wainhira sira la hatudu an, ne'e grave tanba siqnifika obsaun ne'e halo obstaklu ba Justisa, nia klarifika mos katak iha reuniaun ne'e lao diak nomos nia hateten ba
sira, Presidenti haree sira nia kondisaun ne'e Preizidenti triste tanba sira mos hanesan vitima.

"hau haree sira nia kondisaun hau triste tanba sira mos hanesan vitima ba krize ne'ebe mosu ke laos sira mak halo, laos Salsinha ka Petisionariu sira mak provoka krizi ne'e, sira baruihlu tanba krizi politika ne'ebe mosu iha Nasaun," sublina Horta.

Maibe, pontu primeiru sira tenki kolabora ho Justisa atu hateten los ba Justisa no ba Tribunal saida mak akontesi iha 11/2/2008 liu ba, ida ne'e tuir Prezidenti nia rasik hatene se mak tiru nia, maibe tuir Horta nia rasik mak tenki hateten ba Justisa.

Alein de ne'e Prezidenti mos hateten, indultu nia la bele kualia enkuantu Justisa la halao, wainhira hatan konaba Marselo Caitano mak tiru, Prezidenti hateten iha Tribunal mak sai determina se mak tiru, maibe tuir Prezidenti nia rasik haree ho matan maibe nia seidauk bele
hateten tanba dala ruma mos vitima ne'e rasik iha momentu neba vitima bele hateten ema ida ne'e mak tiru bele la los karik. Ne'e duni Prezidenti husik investigasaun ne'e halao tanba investigasaun ne'e oioin kilat musan, kilat nia numeru se mak kaer kilat iha momentu neba, entrega sira hot-hotu depois to'o verdade, maibe Prezidenti hatene," hau hatene hau iha serteja maibe hau husik nia mak hateten sai nia sala," hasara Horta.Husi parte direitus humanus nian, Portavos HAK, Edio Saldanha Borges hateten katak, Salsinha, Susar ho Marcelino tenki liu duni husi prosesu Justisa ne'ebe normal katak, Prokurador Geral da Republika tenki halo akuzasaun ba Tribunal halo prosesu Justisa nomos Prezidenti iha direitu atu fó indultu ka lae tanba ne'e kompetensia Prezidenti, Edio. Edio esplika katak, ba sira "Yayasan Hak" importante laos nia mak fó indultu maibe importante Prokurador Geral da Republika tenki halao prosesu lalais ba investigasaun,"mai ami laos importante mak indultu, importante liu Prokurador Geral da Republika tenki halo prosesu lalais rezultadu investigasaun ne'e hodi halo akuzasaun ba iha Tribunal atu bele prosesu kazu ne'e ho lalais no diak atu povu bele hatene nia rezultadu,"dehan Edio.

Alein de ne'e tuir Porta Vos HAK ne'e, Prezidenti iha esperensia konaba indultu tanba iha tinan kotuk Prezidenti fó ona indultu ba ema ne'ebe halo violasaun Direitus Humanus ke kontra umanidade hanesan Jony Marques ne'ebe oho Madre no Frater sira iha Lautem-Lospalos.

Tuir Edio, indultu refere ne'e sira kontra ho ida ne'e sira hatama kazu iha Provedoria Direitus Humanus no Justisa (PDHJ) atu tama ba Tribunal, maibe desizaun ne'e oin seluk no hot-hotu hakruk ba Lei, maibe tuir Lei katak ema ne'ebe komete krimi kontra umanidade labele
hetan indultu maibe Prezidenti halo ida ne'e.

"hau hanoin ida ne'e imazen la diak wainhira ema ne'ebe oho ema halo krimi boot fó indultu,

hau hanoin katak Prezidenti atu fó indultu ba kazu sira ne'e mos tenki tetu dia-diak laos fó sai konforme nia hakarak no sein konsultasaun ho Orgaun Soberanu sira seluk, hau hanoin ne'e
kompetensia Prezidenti nian prosesu ne'e lao hanesan Prezidenti haree analiza ba situasaun sira ne'e Prezidenti bele fó indultu,"realsa Edio.

Nia hatutan, realidade Prezidenti fó ona indultu ba Rogerio Tiago Lobato ne'ebe uluk vice Prezidenti Partidu Fretilin no eis Ministru Interior ne'ebe fahe kilat ba grupu Rai Los,

ikus mai tama komarka iha fulan hirak depende moras agora ba halo konsulta iha liur to'o agora seidauk fila, tenki haree no tetu dia-diak atu indultu ne'e labele sai imazen ida ke la diak atu ema
labele fiar p rosesu Justisa. Atu fó indultu ka la fó indultu ba Salsinha no nia kolega sira ne'e
kompetensia Prezidenti nian mak sei analiza iha direitu atu fó indultu ka la fó konaba kompetensia ida ne'e, Prezidenti nian no parte "Yayasan Hak" labele intervein tanba wainhira Yayasan HAK intervein mos Prezidenti halo tuir nia hakarak hanesan Prezidenti fó indultu ba Rogerio no Jony. Nia hatutan, liu husi informasaun media bele loke opiniaun publiku, Deputadu sira iha PN ba Guvernu rasik ba ema hotu Institusaun Judisiariu atu haree katak politika boot sira ne'e atu fó duni Justisa ba povu ida ne'e ka lae ou Justisa halo deit ba boot sira, ne'ebe mak
komete krimi bot-boot livre hotu.

Nomos povu ki'ik oan ne'ebe sunu uma, tuda ema iha dalan, Artemarsiais, kazu violensia demostika sei tama hotu iha komarka no sira ne'ebe halo Nasaun ne'e la hakmatek, Estadu ne'e la hakmatek hetan indultu hotu ba ida ne'e husi parte "Yayasan Hak la simu.

Diferensia husi Rogerio no Salsinha ne'e la iha tanba sira husi parte krizi ne'e hotu, sira kaer kilat hotu halao asaltu, Rogerio mos fahe kilat ba ema sivil atu asaltu ba Falintil-FDTL sira no Salsinha mos halo asaltu ba Primeiru Ministru, tan ne'e entre sira nain rua la iha diferensia.

Prezidenti deklara mo-mos wainhira kualia iha Parlamentu Nasional katak, nia fó indultu ba Rogerio tanba nia familia barak mak mate uluk nia mos hanesan lideransa tan ne'e fó indultu.

Maibe, uluk ema seluk mos nia familia barak mak mate Timor barak mak mate laos Rogerio deit mak nia familia mate, ema barak mate iha 1975 to'o 1999 terus husi hahalok at," ita hakribi katak ita lakohi akontesi tan, entaun ita labele halo diskriminasaun, ami senti hanesan buat ida
diskriminasaun hanesan ba ema sira ne'ebe sofre no terus husi funu ida ne'e," Porta HAK ne'e kualia ho lian maka'as.

Tuir Yayasan Hak nia haree, Prezidenti halo ona diskriminasaun entrelideransa no ba povu ki'ik sira tanba haree realidade ne'ebe iha Prezidenti fó indultu ba lideransa balun.(diz)

No comments: